Bu yazıda, “Fediverse” dediğimiz şey nedir, ve yapay zeka döneminde “ölü internet” teorisi giderek gerçekleşirken, internetin geleceği için neden bu kadar önemsediğimi açıklamak istiyorum.
Bulunduğumuz Nokta ve Arka Plan
Öncelikle, şu an bulunduğumuz noktayı anlamak için biraz geriye gidelim…
Yıllar önce, “Nesnelerin İnterneti (IoT)” etrafında bir popülerlik dalgası vardı.
Nesnelerin İnterneti (IoT) nedir?
Nesnelerin İnterneti (IoT): Nesnelerin interneti, fiziksel nesnelerin birbirleriyle veya daha büyük sistemlerle bağlantılı olduğu iletişim ağıdır. İnternet üzerinden diğer cihazlara ve sistemlere bağlanmak ve veri alışverişi yapmak amacıyla sensörler, yazılımlar ve diğer teknolojilerle gömülüdür. Kaynak: Vikipedi↗
O dönemde kaçınılmazdı – tıpkı “blok zinciri” ve son dönemdeki “Yapay Zeka” çılgınlığı gibi.
Bu trendler gelip geçse de, arkalarında bıraktıkları prensipler kalıcı etki yaratıyor. Fediverse de, resmi olmasa da, IoT’nin temel fikirlerine dayanıyor.
Teknik olarak, Fediverse; insanların çevrimiçi ortamda merkeziyetsiz bir şekilde temsil edilmesini ve etkileşimini sağlayan protokoller ve platformlar bütünüdür (Alışageldiğimiz “merkezi” mimarinin tersi).
Basitçe ifade etmek gerekirse: Fediverse, “İnsanların İnterneti”dir.
Fediverse Nedir?
Fediverse’ün işleyişi, e-posta sistemiyle benzerlikler taşıyor: Gmail kullanan biri Protonmail kullanan biriyle iletişim kurabiliyor. Aynı şekilde, kendi sunucunuzda çalıştırabileceğiniz Mastodon kullanıcıları da Threads veya Bluesky kullanıcılarıyla etkileşime girebilmeli.
Henüz tüm bunlar mükemmel şekilde çalışmıyor olabilir, ancak hareketin yönü bu.
Yurtdışında pek çok kurum Fediverse üzerinde kendi topluluklarını oluşturuyor: Amsterdam Belediyesi, Avrupa Birliği ve çeşitli akademik kurumlar gibi.
Sebebi basit: Topluluğunuzla iletişim kurarken verilerinizin sahibi siz olmalısınız ve herhangi bir özel şirkete bağımlı kalmamalısınız.
Umarım benzer hareketleri kısa bir süre içerisinde ülkemizde de görürüz.
Özellikle devlet kurumların kendi yönettikleri sosyal medya platformu üzerinden resmi açıklama yapmalarını beklerim.
Zengin ABD’li şirketlerin sosyal medyalarından paylaşım yapmaktan her türlü daha iyidir.
Merkeziyetsiz Sosyal Ağlar - İnsanların İnterneti
Uzun süredir çevrimiçi sosyalleşme yöntemimiz merkezi platformlar üzerinden oldu: Facebook, Twitter, LinkedIn, Instagram, Tiktok ve hatta Blusky ve diğerleri… Hepsinin ortak özelliği merkezi bir şirkete ait olması. Başında bir patron var.
Bunun nereye vardığını gördük: bu platformlar, sahiplerinin değerlerini yansıtıyor (örneğin X) ve çoğu zaman (hatta neredeyse her zaman) kullanıcılar için iyi sonuçlar doğurmuyor.
Fediverse’in amacı: Verilerimizin ve etkileşimlerimizin sahipliğini insanların eline vermek istiyoruz.
Dünya Çapında Ağ Birliği (W3C) bu konuya yönelik bir dizi öneri yayınladı ve şu anda Sosyal Web Vakfı ile bir çalışma grubu bu alanda çalışıyor.
Muhteşem insanlar, merkezi sosyal platformlardan doğan felaketleri önlemek için kafa yoruyor. Gerçek ve somut bir hareket görüyoruz. Yakın zamandaki FOSDEM konferansında bile Sosyal Web’e ayrılmış bir oturum vardı.
Sadece bu değil: Özel şirketler de Fediverse’a katılmaya çalışıyor. Şüpheci olmamak lazım, ancak bu bana Microsoft’un Açık Kaynak hareketine dahil olmasını hatırlatıyor; ki bu, yıllar önce hayal bile edilemezdi.
Şimdi GitHub’ın sahibi onlar, Windows Subsystem for Linux var ve bu harika… ama aynı zamanda, kâr amacıyla açık kaynak kodlarımızdan izinsiz eğitilen Copilot da var.
Bu, nüanslarla dolu uzun bir oyun.
Ancak asıl önemli olan: Fediverse, büyük teknoloji şirketlerinin dikkatini çekecek kadar büyük bir hareket.
Meta’nın Threads’i Fediverse’a katıldı. Twitter’da bir araştırma projesi olarak başlayan Bluesky bile (kendine ait AT Protocol kullanıyor olsa da), Fediverse protokolleriyle etkileşimi köprüleyen Bridgy Fed sistemini destekliyor.
Flipboard hesabınız varsa Fedevirse’de içerik paylaşabiliyorsunuz.
Neden Fediverse’ü Önemsiyorum?
Fediverse’de devasa bir potansiyel görüyorum. Nesnelerin İnterneti’nden İnsanların İnterneti’ne geçiş yaptık…
Ve şimdi, teknolojinin toplulukları korumak ve geliştirmek için kullanıldığına tanık oluyoruz.
Eğer teknolojinin asıl amacı bu değilse, o zaman gerçekten ne için var bilemiyorum. :)
Şu an için bağımsız sunucularda hesap açabiliyorsunuz, biraz bilginiz varsa kendi sunucunuzu da kurabilirsiniz.
Bence kısa bir süre içerisinde tek kişilik basit sunucular oluşturabileceğimiz ve tüm ActivityPub hesapları ile iletişim kura bilen çözümler ve bu çözümleri de uygun fiyata sunucularda tutabileceğimiz çözümler gelecektir.
Şu an bile uygun bir fiyata Raspberry Pi alabilir ve evinizde kendi sunucunuzu kurabilir, bunu da çok uygun bir maliyete sürdürebilirsiniz.
Konuyu toparlayacak olur isek;
- Fediverse, merkeziyetsiz sosyal ağların geleceğini temsil ediyor.
- Veri sahipliği ve platform bağımsızlığı temel prensipler.
- Büyük şirketlerin katılımı hem fırsat hem de risk barındırıyor.
- E-posta benzeri bir evrensellik hedefleniyor: “Bir hesap, her yerde erişim.”
- Bireysel işletilebilen local ya da bulut tabanlı hazır sunucular
Yazıda bahsedilen Fediverse protokolleri şunlardır:
ActivityPub: Fediverse’un temelini oluşturan, W3C tarafından standartlaştırılmış açık protokol. Mastodon, Pixelfed ve PeerTube gibi platformlar tarafından kullanılıyor. Platformlar arası etkileşimi (takip, beğeni, paylaşım) sağlıyor.
AT Protocol: Bluesky’nin geliştirdiği merkeziyetsiz sosyal ağ protokolü. Hesap taşınabilirliği ve algoritmik seçim özgürlüğü özellikleriyle öne çıkıyor. Threads gibi platformlarla uyum için Bridgy Fed araçlarıyla entegre çalışıyor.
Temel Farklar:
| Özellik | ActivityPub | AT Protocol |
|---|---|---|
| Standart | W3C Onaylı | Bluesky Özel Geliştirme |
| Veri Taşıma | Web standardları (JSON-LD/HTTP) | Özel mesajlaşma formatı |
| Odak | Platformlararası federasyon | Hesap taşınabilirliği |
Bu protokoller, kullanıcıların farklı sunucularda (ör. Mastodon örneği) hesap açarken bile birbiriyle etkileşimde kalabilmesini sağlıyor.
ActivityPub daha olgun bir ekosisteme sahipken, AT Protocol performans ve ölçeklenebilirlik üzerine odaklanıyor.
Fediverse’in Avantajları ve Dezavantajları
| Avantajlar | Dezavantajlar |
|---|---|
| Merkeziyetsizlik ve bağımsızlık | Kullanım ve yapılandırma zorluğu |
| Veri sahipliği ve gizlilik | Protokol uyumsuzlukları |
| Platformlar arası iletişim | Büyük platformlara ulaşımda sınırlılık |
| Güçlü gizlilik ve güvenlik | Teknik bakım ve maliyetler |
| Topluluk ve yerel çözümler | Yaygınlık ve kullanıcı tabanı sınırlaması |
Fediverse, internetin geleceğinde önemli bir rol oynayabilir; ancak, bu avantajları tam anlamıyla kullanabilmek ve potansiyel dezavantajları minimize edebilmek için gelişim ve son kullanıcı düzeyinde farkındalık gerekiyor.
Buraya hakim olan kullanıcıların, şu ana kadar alışılagelmiş bir şekilde sosyal medyada hesap açmaya ve kullanımına aşina olan deneyimsiz kullanıcılara yardımcı içerik üretmeleri gerekir.
Fediverse’in Avantajları
Merkeziyetsizlik ve Özgürlük: Fediverse, kullanıcılara kendi sunucularını kurma ve yönetme imkanı sağlar. Bu, platformların kontrolünün büyük şirketlerin elinde olmaması anlamına gelir, böylece daha özgür ve bağımsız bir internet deneyimi sunar.
Veri Sahipliği: Kullanıcıların verileri üzerinde tam kontrol sağlar. Merkezi platformlar gibi verilerin satışı veya kullanımı konusunda endişeler azalır, kullanıcılar verilerini kendileri yönetir.
Platformlar Arası Etkileşim: ActivityPub gibi protokoller sayesinde farklı platformlarda (örneğin Mastodon ve PixelFed yani X hesabınız ile, instagramda hesap açmadan, instagramdaki kişileri takip edebildiğinizi, onların da sizi takip edebildiğini düşünün) hesaplar arası iletişim mümkündür. Bu, ekosistemi genişletir ve çeşitli platformların birlikte çalışmasını sağlar.
Gelişmiş Gizlilik ve Güvenlik: Merkezi olmayan yapısı, saldırı ve veri ihlaline karşı daha dirençli olabilir. Ayrıca, kullanıcılar kendi sunucularını kurabildikleri için gizlilikleri üzerinde daha fazla kontrol sahibidir.
Topluluk Temelli ve Yerel Çözümler: Belediyeler, üniversiteler ve küçük topluluklar kendi sunucularını kurup, lokal veya küresel topluluklarıyla güvenli ve özgür iletişim sağlayabilir.
Fediverse’in Dezavantajları
Kullanıcı Deneyimi ve Kullanım Kolaylığı: Merkezi platformlar (Facebook, Instagram) kadar kullanıcı dostu ve erişilebilir olmayabilir. Birden fazla sunucunun olması ve bu sunucuların birbiri ile etkileşimde olabileceğini bilmiyor olabilirler.
Uyumluluk ve Standardizasyon Sorunları: Farklı protokoller (ActivityPub ve AT Protocol gibi) kullanılması, zaman zaman uyumsuzluklara veya platformlar arası entegrasyon sorunlarına yol açabilir. Ama yaygınlaştıkça bu durumun yaşanmayacağını tahmin ediyorum.
Büyük Kâr Amaçlı Şirketlerin Katılımı: Şirketler Fediverse’a dahil olsa da, bu platformları tam anlamıyla özgür ve bağımsız tutmayı zorlaştırabilir. Tüketici verilerini kullanma veya platform kontrolü gibi riskler oluşabilir.
Geniş Kitlelere Ulaşım ve Yaygınlık: Merkezi platformlara kıyasla daha az kullanıcıya ulaşabilir. Bu nedenle, geniş kitleleri toplamak ve yaygınlaştırmak zaman alabilir.
Sunucu ve Teknik Maliyetler: Kendi sunucunuzu kurmak veya yönetmek teknik bilgi ve maliyet gerektirir. Bu, özellikle teknik bilgiye sahip olmayan kullanıcılar için engel olabilir.